Προπαγάνδα

Η προπαγάνδα χρησιμοποιείται για τον επηρεασμό, έλεγχο και καθοδήγηση της κοινής γνώμης, έτσι ώστε να αποκομίσουν οι εκτελεστές της κύρος, δύναμη, εξουσία και εθνικά, πολιτικά ή οικονομικά οφέλη. Έχοντας σαν άμεσο σκοπό της τη δημιουργία κατευθυνόμενων οπαδών μιας πολιτικής ή θρησκευτικής ιδέας, ή ακόμα, πιο σύγχρονα, άβουλων καταναλωτών ενός διαφημιζόμενου προϊόντος, χρησιμοποίησε στη διάρκεια των αιώνων όλα τα διαθέσιμα μέσα, για να φτάσει τελικά στη σημερινή περίτεχνη και επιστημονική πια μορφή της, με την οποία κατορθώνει....
να διεισδύσει και κυριεύσει τη ψυχή και το νου των μεγάλων μαζών.

Αρχαιολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι αρχαίοι πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν εντυπωσιακά μνημεία, αγάλματα, ναούς, παλάτια, πολυτελή ρούχα, μαγικά σύμβολα και εμβλήματα για να πείσουν τους υπηκόους τους για τη δύναμη και το μεγαλείο ενός ιδιαίτερου βασιλιά, ευγενή ή ιερωμένου. Τα χρησιμοποιούσαν επίσης για να αποδεικνύουν στους ξένους το μεγαλείο του πολιτισμού τους, τη δύναμη της θρησκείας τους και για να εμπνέουν δέος και σεβασμό στους υπηκόους τους και στους πιστούς τους. Φαντασθείτε ένα λάτρη ή έναν απλό επισκέπτη να στέκεται μπροστά στο τεράστιο, επιβλητικό, περίτεχνο, χρυσοελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς στον Παρθενώνα ή του Διός στην Ολυμπία και θα νιώσετε αμέσως το δέος του, το θαυμασμό του, την υποταγή του μπροστά στη θεία μεγαλοπρέπεια.

Με ανάλογο τρόπο χρησιμοποιήθηκε η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική, ενώ η ρητορική και η δημόσια επιχειρηματολογία γνώρισαν ιδιαίτερη άνθιση στην αρχαία Ελλάδα. Μεγάλοι ρήτορες όπως ο Αισχίνης, ο Δημοσθένης, ο Ισοκράτης και ο Λυσίας, αλλά και ξακουστοί σοφιστές όπως ο Πρωταγόρας, ο Γοργίας και ο Πρόδικος, ή μεγάλοι φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Σωκράτης, ο Ζήνωνας και ο Επίκουρος έπεισαν μεγάλα ακροατήρια και άφησαν εποχή. Επιτυχημένοι δικηγόροι, δημαγωγοί και πολιτικοί χρησιμοποίησαν για εντυπωσιασμό την επίσημη γλώσσα, κατάλληλες δόσεις χιούμορ, καλλιέπεια και αρμονία στο λόγο τους, κατάλληλες αναμίξεις λογικών και άτοπων επιχειρημάτων και τη κολακεία των ενόρκων ή μιας ορισμένης ομάδας ανθρώπων για να πείσουν το ακροατήριό τους. Σαν αντίδραση ηθικοί δάσκαλοι όπως ο Ισοκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης συνέθεσαν κανόνες "σωστής" ρητορικής και ορθού λόγου. Προπαγάνδα ασκήθηκε επίσης στην αρχαία Ελλάδα και μέσω του γραπτού λόγου, με τα μεγάλα έργα των φιλοσόφων, ποιητών και γραμματικών. Οι αρχαίοι έτσι Έλληνες μπορούν να θεωρηθούν σαν από τους πρώτους προπαγανδιστές του λόγου και της τέχνης της πειθούς.

Αλλά και τη μουσική χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι Έλληνες για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, τα ενθουσιώδη εμβατήρια του ελεγειακού ποιητή Τυρταίου αφύπνισαν το πολεμικό μένος των Σπαρτιατών και τους οδήγησαν στη νίκη εναντίον των Μεσσηνίων. Ένα από αυτά τα εμβατήρια, που μετέφρασε στη νεοελληνική ο Σπ. Τρικούπης λέει: "Τι τιμή στο παλικάρι, όταν πρώτο στη φωτιά, σκοτωθεί για τη πατρίδα, με τη σπάθα στη δεξιά". Ένα άλλο μέσον που χρησιμοποίησαν επίσης πολύ καλά ήταν τα επιγράμματα, τα οποία ετίθεντο συνήθως στα μνημεία που εγείροντο στο τόπο των μεγάλων μαχών. Το περίφημο επίγραμμα του Σιμωνίδη στις Θερμοπύλες, φόρος τιμής στο Λεωνίδα και τους τριακοσίους του: "Ω ξειν αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ότι τήδε κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι", μας ρίγη ακόμα και σήμερα. Ή το άλλο επίσης περίφημο επίγραμμά του στο τύμβο του Μαραθώνα: "Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν", μας γεμίζει εθνική υπερηφάνεια.
Προπαγάνδα έκανε και ο Όμηρος στην "Ιλιάδα του" για τις αρετές και την ανωτερότητα των Ελλήνων έναντι των άλλων "βαρβαρικών" φυλών και ο Περικλής στο περίφημο "Επιτάφιό" του, όπου εκτός των άλλων, εξυμνεί την αρετή και την ανωτερότητα των Αθηναίων και του δημοκρατικού τους πολιτεύματος.

Προχωρώντας στους Ρωμαίους παρατηρούμε ότι αυτοί δεν είχαν τη λεπτότητα και δεινότητα του Ελληνικού ρητορικού λόγου. Ο πολιτισμός τους, πιο χονδροειδής, δεν προσπάθησε να πείσει με το λόγο, αλλά με τον εντυπωσιασμό, την επίδειξη δύναμης και ισχύος. Τα μέσα που χρησιμοποίησαν ήσαν οι μεγαλοπρεπείς κατασκευές (π.χ. υδραγωγεία), οι εντυπωσιακοί θρίαμβοι των νικηφόρων στρατηγών κατά την επιστροφή τους στη Ρώμη και τα μεγάλα θεάματα στο Κολοσσαίο και στον Ιππόδρομο. Οι Βυζαντινοί ακολούθησαν το παράδειγμά τους, όσον αφορά τους θριάμβους και τον Ιππόδρομο, αλλά χρησιμοποίησαν συγχρόνως και μια έντονη μορφή θρησκευτικής προπαγάνδας, που έπαιξε τελικά τον ιδιαίτερο ρόλο της στη Πτώση της "Βασιλεύουσας". Οι ψαλμωδίες των χιλιάδων άοπλων πιστών και ιερέων δεν εισακούσθησαν, η "Υπέρμαχος Στρατηγός" δεν ενεφάνη για προστασία έμπροσθεν των τειχών και "η πόλις εάλω". Ας μη πτοούμαστε όμως γιατί "ήτανε θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψει", αλλά τελικά "πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δικά μας θα 'ναι". Με άλλα λόγια η προπαγάνδα συνεχίζεται, αλλάζει απλώς μορφή και αντί ο κόσμος να οδηγηθεί στον κλαυθμό και τον οδυρμό, ή στην απονομή ευθυνών για τη μεγάλη απώλεια, του προτείνεται έντεχνα η κατανόηση του αναπόφευκτου πεπρωμένου, ο εφησυχασμός και η ελπίδα του μέλλοντος.

Το Μεσαίωνα προπαγανδιστές ήσαν οι τροβαδούροι που περιφέρονταν στους πύργους τραγουδώντας τα κατορθώματα των ιπποτών και προτρέποντας τους νέους να τους μοιάσουν. Αργότερα στη Γαλλία οι "Εγκυκλοπαιδιστές" προετοίμασαν με τη προπαγάνδα τους τη Γαλλική Επανάσταση, της οποίας το βασικό προπαγανδιστικό σύνθημα "Ελευθερία - Ισότης - Αδελφότης" έμελλε να επηρεάσει ολόκληρη την Ευρώπη.

Στη σύγχρονη ιστορία μεγάλο προπαγανδιστικό ρόλο έπαιξαν οι μεγάλοι θεωρητικοί του Κομμουνισμού Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, Στάλιν, Τρότσκι και Μάο Τσε Τουνγκ. Ο Λένιν, εκτός από τα βιβλία του, που ήταν όλα προπαγανδιστικά, ασχολήθηκε ειδικότερα με τα διάφορα μέσα της προπαγάνδας και ιδιαίτερα με τη Τέχνη, τις μπροσούρες και τις προκηρύξεις. Από την άλλη μεριά ο Τρότσκι όργωνε ακούραστος με το θωρακισμένο τρένο του και το κινητό μέσα σε αυτό τυπογραφείο του τη Ρωσία μοιράζοντας παντού προπαγανδιστικό υλικό. Φρόντισε ευφυώς να μελετήσει και αναλύσει τις ιδιομορφίες και την ιδιαίτερη ψυχολογία της κάθε κοινωνικής ομάδας ή φυλής της Ρωσίας στην οποία αποτεινόταν, μιλώντας τελικά σε αυτές με τα λόγια που θα ήθελαν να ακούσουν. Ήταν επίσης ο πρώτος που χρησιμοποίησε το ραδιόφωνο για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Ο Τρότσκι, ιδιαίτερα ευφυής, ήταν ο νόμιμος διάδοχος του Λένιν, αν δεν προλάβαινε ο μετρίου διανοητικότητας Στάλιν να τον δολοφονήσει, μαζί με πολλούς άλλους επιφανείς ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Στάλιν αμείλικτος, ανηλεής, αδυσώπητος, ολοκληρωτικός, εγωπαθής και αλαζόνας δυνάστης, με τα μικρόνοα, ίσως τελικά και προδοτικά για το αριστερό κίνημα, ευφυολογήματά του τού τύπου "ο Σοσιαλισμός σε μια μόνο χώρα", συνδέθηκε εκτός των άλλων και με τις περιβόητες Δίκες της Μόσχας, όπου οι αντίπαλοί του αυτοκατηγορούντο για αντεπαναστατική δράση και ζητούσαν από μόνοι τους την εσχάτη των ποινών. Με τον αυστηρό έλεγχο όλων των μέσων μαζικής ενημέρωσης και τη στυγνή καθημερινή προπαγάνδα του, κυβέρνησε με σιδερένια πυγμή και ολοκληρωτική νοοτροπία τη Σοβιετική Ένωση, καταπνίγοντας κάθε άλλη φωνή.

Στη Γερμανία κατά την προετοιμασία του ναζισμού για τη κατάληψη της εξουσίας, ο Χίτλερ προσπάθησε να πείσει το Γερμανικό λαό ότι η ήττα τους κατά το Α' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν οφείλετο στην πολεμική αδυναμία τους, αλλά στην εξαπάτησή τους από τη προπαγάνδα των αντιπάλων τους. Ο ίδιος άσκησε εντονότατη προπαγάνδα, αντιγράφοντας σε πολλά τους κομμουνιστές, την προπαγάνδα των οποίων είχε μελετήσει επισταμένως, όπως ο ίδιος ομολογεί, αλλά την οποία όμως εφάρμοσε με πιο δυναμικό τρόπο, φροντίζοντας να ταράζει και να ξεσηκώνει τις συγκινήσεις και τα ένστικτα των μεγάλων λαϊκών μαζών. Έτσι αντικατέστησε το σοσιαλισμό, που υποσχόταν μια πιο δίκαιη και ανθρώπινη κοινωνία, με τον "εθνικοσοσιαλισμό", μπολιάζοντάς τον με τα εθνικά ιδεώδη και την "ανωτερότητα" της Γερμανικής φυλής, όπως επίσης τη πάλη των τάξεων με την "πάλη των φυλών".

Όπως γράφει ο Γεώργιος Γεωργαλάς στο σημαντικότατο βιβλίο του Η Προπαγάνδα: "Ο Χίτλερ προσπάθησε και κατά μεγάλο ποσοστό πέτυχε να βυθίσει τις ρίζες της προπαγάνδας του στις πιο σκοτεινές περιοχές του συλλογικού υποσυνείδητου: την αγνότητα της φυλής, το ένστικτο της μάχης, το ένστικτο της εξουσίας, το ορμέμφυτο της καταστροφής («Ηροστράτειο πλέγμα"). Ακόμα και το σύμβολό του η σβάστικα είναι ένα πανάρχαιο προϊστορικό σύμβολο του θεού Ήλιου. Και ειδικά έθεσε σα στόχο του το συλλογικό υποσυνείδητο της Γερμανικής φυλής, ορθώνοντας μπροστά της το όραμα της παγκόσμιας κυριαρχίας σαν αναπόφευκτο και "δίκαιο" αποτέλεσμα της "ανωτερότητάς" της".

Ο ναζισμός, με υπουργό προπαγάνδας τον Γκαίμπελς, ανήγαγε τη πολιτική προπαγάνδα σε αληθινή επιστήμη, βασιζόμενη σε σαφώς καθορισμένους κανόνες, όπως η απλή διατύπωση των διαδιδόμενων ιδεών και συνθημάτων, για να μπορούν αυτά να γίνουν αντιληπτά και από τους απλοϊκότερους ανθρώπους, η επίμονη και συστηματική επανάληψή τους, με την οποία και το χονδροειδέστερο ακόμα ψέμα καταλήγει να γίνεται πιστευτό και η έντεχνη αποφυγή πολλών λεπτομερειών στη διάδοση μιας ιδέας. Σύμφωνα με το Χίτλερ ο προπαγανδιστής πρέπει να έχει πάντοτε υπ' όψη του ότι οι μεγάλες λαϊκές μάζες μέσα στη πρωτόγονη απλότητα της διανοίας τους εξαπατώνται τόσο ευκολότερα, όσο μεγαλύτερο και χονδροειδέστερο είναι το ψέμα που τους λένε (Mein Kompf = Ο Αγώνας μου).

Στην αποφασιστική, όπως λέει ερώτηση, σχετικά με το σε ποιον θα πρέπει να απευθύνεται η προπαγάνδα, στους διανοούμενους, ή στις λιγότερο εκπαιδευμένες μάζες, απαντά ρητά ότι αυτή πρέπει να απευθύνεται πάντοτε αποκλειστικά και μόνο στις μάζες και στα συναισθήματα και σε πολύ περιορισμένο βαθμό στο πνεύμα. Όσο μεγαλύτερη είναι η μάζα στην οποία απευθύνεται, τόσο χαμηλότερο θα πρέπει να είναι και το διανοητικό επίπεδο της προπαγάνδας. Ο σκοπός της δεν είναι να ικανοποιήσει τη λογιότητα και τα καλολογικά στοιχεία, αλλά να μπει μέσα στη καρδιά των μεγάλων μαζών. "Η δεκτικότητα των μεγάλων μαζών είναι πολύ περιορισμένη, η διάνοιά τους μικρή, αλλά η δύναμη της λήθης τους τεράστια". Γι' αυτό η αποτελεσματική προπαγάνδα "πρέπει να περιορισθεί σε ορισμένα ελάχιστα σημεία και να τα επαναλαμβάνει μονότονα μέχρι και το τελευταίο μέλος του κοινού να καταλάβει αυτό που θέλεις να καταλάβει με το σλόγκαν σου".

Και συνεχίζει: "Ο σκοπός της προπαγάνδας είναι να πείθει, και αυτό που εννοώ είναι να πείθει τις μάζες. Αλλά οι μάζες είναι βραδυκίνητες και απαιτούν πάντα ένα ορισμένο χρόνο, προτού να είναι έτοιμες ακόμα και να παρατηρήσουν ένα πράγμα, και μόνο αφού οι απλούστερες ιδέες επαναληφθούν χιλιάδες φορές οι μάζες τελικά θα τις θυμηθούν".

"Όλες οι διαφημίσεις, είτε στο εμπορικό πεδίο ή στη πολιτική, επιτυγχάνουν μέσω της συνέχειας και της παρατεταμένης ομοιομορφίας της εφαρμογής τους. Κι εδώ το παράδειγμα της εχθρικής πολεμικής προπαγάνδας (των συμμάχων στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) ήταν τυπικό: περιορισμένο σε λίγα μόνο σημεία, επινοημένο αποκλειστικά για τις μάζες, εκτελεσμένο με ακούραστη επιμονή. Μόλις οι βασικές ιδέες και μέθοδοι εκτέλεσης αναγνωρίσθηκαν σα σωστές, εφαρμόσθηκαν σε όλη τη διάρκεια του πολέμου, χωρίς τη παραμικρή αλλαγή. Στην αρχή οι ισχυρισμοί της προπαγάνδας ήσαν τόσο ασύνετες, που οι άνθρωποι τη θεώρησαν παρανοϊκή. Αργότερα τους βάρεσε στα νεύρα και στο τέλος τη πίστευσαν".

Τα ίδια ακριβώς πράγματα λέει και ο Υπουργός Προπαγάνδας της Ναζιστικής Γερμανίας, Γκαίμπελς:

"Κάνω Προπαγάνδα σημαίνει μιλώ για την Ιδέα μου, παντού, ακόμα και μέσα στο τραμ" (ποιο ελληινκό κόμμα ακολουθεί κατά γράμμα αυτή την τακτική;)

"Λέγε το ίδιο ψέμα συνεχώς, στο τέλος θα σε πιστεύσουν".

"Η προπαγάνδα πρέπει να περιορίζεται σε ένα μικρό αριθμό ιδεών και να τις επαναλαμβάνει ακούραστα. Η μάζα δε θυμάται ούτε τις πιο απλές ιδέες, αν δεν τις ακούσει να επαναλαμβάνονται εκατοντάδες φορές. Η Καθολική Εκκλησία συνεχίζει να υπάρχει, γιατί επαναλαμβάνει το ίδιο πράγμα για 2.000 χρόνια".

Τα παραπάνω προέρχονται από το βιβλίο του Δ. Ευαγγελόπουλου «Τεχνική Υποταγής Συειδήσεων».